Ieder mens zal met ontzetting kennis hebben genomen van de verschrikkelijke gebeurtenis op een school in Den Haag waarbij geschorste leerling een leraar neerschoot. Een paar jaar geleden vernamen we dat een ex-leerling van een school in Erfurt zestien mensen doodde en daarna zichzelf. Ook scholieren in Engeland en Amerika schieten raak en de slachtoffers zijn leraren en leerlingen. Op een school bij Stuttgart gijzelt een jongen van zestien met een pistool urenlang een lerares en medeleerlingen. Op de televisie zien we staande voor zijn rechters, een huilende Californische jongen van zestien die twee leerlingen doodschoot en dertien anderen verwondde.
Berichten ook uit ons eigen land waarbij leraren, artsen, politiemensen en ook gewone burgers bedreigd, gedood of mishandeld worden. De mentaliteit van "je kan een klap voor je kop krijgen", is al een doodgewone uitdrukking geworden bij het minste of geringste meningsverschil. In een onderwijsblad zal het geweld op scholen aandacht moeten krijgen.
Iedere leraar zal zich direct bij zo'n schokkend krantenbericht afgevraagd hebben of zoiets ook mogelijk zou kunnen zijn in de eigen school. Preventief kun je alleen maar zo goed mogelijk maatregelen nemen en een school kan zich laten leiden door regels en houdingen van personeel en leerlingen die gewelddadig gedrag kunnen voorkomen. Regels maken en duiden aan de leerlingen zal noodzakelijk zijn. Een uitgangspunt zou ook kunnen zijn de afstand op te heffen die gevoeld wordt door mensen t.o.v. instituties en leidende figuren. Zowel in de politiek als in het gewone leven schijnt die afstand agressie op te roepen. De autoriteit in bovenstaande gevallen is vaak een leraar die gezien wordt als oorzaak van het opgedane leed en die slachtoffer wordt van wraakgevoelen bij de dader. De geestelijke gesteldheid die wraak heet is nogal merkbaar aanwezig in onze samenleving.
Een gestructueerde toegankelijkheid van volwassenen is voor leerlingen waarschijnlijk van belang. (Dáárvoor kun je bij die en die terecht). Het besef dat wraakgevoel voortkomt uit onmacht en het onvermogen te zoeken naar andere oplossingen is relevant. Een jong mens moet altijd een uitweg geboden worden, ook bij wangedrag. De leerling in Den Haag zal geen mogelijkheid hebben gevoeld in zijn situatie. De leerling in Erfurt die uitgesloten werd van een examen zal boos, bang en wanhopig zijn geweest. Misschien is wanhoop, haat en agressie wel een gevolg van een sterk gevoel van slachtoffer te zijn. Gezichtsverlies lijden t.o.v. zijn ouders en medeleerlingen zouden sterke drijfveren geweest kunnen zijn voor gepleegde gruweldaden.
Jonge mensen kunnen nooit helemaal de structuur van een school en de gestelde regels overzien. De belangen van de leerling zijn veelal gericht op persoonlijke wensen en de collectieve belangen van de school zal een leerling worst wezen. Dat is een door onze cultuur bepaalde houding van veel jongeren.
Een leerling kan bijvoorbeeld goed zijn toetsen maken en het daarom niet nodig vinden om ook nog in de banken plaats te nemen. Of een leerling kan zo sterk gericht zijn op het vergaren van leerstof dat de rest, een sociaal wezen zijn temidden van anderen van geen belang wordt geacht. De leerling kan uit een niet "school-minded" of zelfs een school- en mensen hatend milieu komen. Miskenning, verongelijktheid, waandenkbeelden, eenzaamheid, slachtofferschap kunnen wraakgevoelens opleveren. Rapportage over leerlinggedrag en informatie uitwisselen tussen docenten en schoolleiders vereist oplettendheid en verantwoordelijkheidsgevoel van elke volwassene in de school. Calamiteiten komen overal voor. Niet het nooit voorkomen van calamiteiten maakt een school tot een goede school. Wel de zorgvuldigheid waarmee calamiteiten tegemoet worden getreden.
Iedere leerling moet gekend worden. Strafmaatregelen moeten altijd vergezeld gaan van alternatieve mogelijkheden of oplossingen. Straffen uitdelen binnen een klas kan al wraakgevoelens opleveren. Een leerling apart nemen en dan pas gedragingen corrigeren zou in elke school regel moet zijn. Vernedering kan sterke wraakgevoelens veroorzaken.
Een leerling (een kind dus) kan ook na ernstige misdragingen een alternatief geboden worden. Als een school hieraan voldoet is er een excuus mogelijk als het fout loopt. Onzorgvuldigheid bij calamiteiten kan veroorzaken dat achteraf zelfverwijt een rol kan spelen in de verwerking van het gebeuren. Wij hebben alles gedaan wat mogelijk is kan dan een excuus zijn dat een evenwichtige voortgang mogelijk maakt en spijtgevoelens voorkomt.
Ook bij een verwijdering wegens verregaande obstructie van de leerling blijft de leerling een kind dat zorg nodig heeft en daarop recht heeft. De leerling moet altijd geholpen worden met oplossingen en daarin moet zorg en zorgvuldigheid worden betracht. Een briefje naar de ouders sturen is niet voldoende. De positieve kanten van de leerling en andere mogelijkheden moeten blijven worden benoemd. Ook ouders hebben hierin een grote verantwoordelijkheid. Falen de ouders in hun begeleiding dan kan er gezocht worden naar alternatieven. De school kan het nooit alleen. Een protocol als een schema dat stapsgewijs wordt gevolgd kan het zorgvuldig handelen mogelijk maken en onverschilligheid geen kans geven. De mensen die dit handelen mogelijk moeten maken zijn duidelijk benoemd en bekend bij iedere werknemer in de school.
Als een school het voor elkaar krijgt dat leerlingen zich veilig voelen, nodig weten en gezien worden, ook in hun wanhoop, geeft dat de beste kans om calamiteiten te voorkomen. Dat maakt een school tot een succesvolle school. Dat iedere leerling nodig is in de wereld kan een uitgangspunt zijn en een identiteit verlenen aan een school. Het blijven zoeken naar mogelijkheden, talent en ontwikkeling en groei (hoe mager ook) is een uitdaging die veel kost, maar veel kan opleveren.
De toegankelijkheid van mensen in de school die kunnen helpen kun je vergroten. Medeleerlingen zijn belangrijk. Maak een mentoraat mogelijk van oudere leerlingen die dienstbaar zijn aan de jongeren. Scholen zouden leraren moeten ontlasten door voor begeleidingstaken anders opgeleide mensen aan te stellen. Train leerlingen in groepsgedrag en leer ze zich met elkaar en de wereld te verbinden en samen te werken en samen te beleven en verantwoordelijkheid te dragen.
Het niet beogen van het gehele welzijn van de leerling kan veroorzaken dat leerlingen persoonlijke ervaringen als gemeenschapszin en vreugdebeleving niet meer zien als deel uitmakend van de school. Om dan vervolgens de noodzakelijke vervulling van deze belangrijke behoeften te gaan zoeken buiten de school.
Zeker is dat het opstellen van te volgen regels in een protocol moeten worden vastgelegd en dat zo'n protocol door de school zorgvuldig moet worden gehanteerd als leerlingen uit de boot dreigen te vallen. Regels als:
kan elke school in een document opnemen en de noodzaak van gebruik bij iedere volwassene in de school benadrukken. Gedeelde verantwoordelijkheid is altijd een belangrijk aspect en waar de eindverantwoordelijkheid ligt moet voor iedereen duidelijk zijn en rusten op schouders die kunnen drágen.
Beate Plenter, 14-1-2004. Dit artikel is te vinden op: www.plenty-online.nl